На Охридското Езеро ќе му требаат 1.000 години да се оправи од загадувањето

Зелената алга и годинава го прекри крајбрежјето на Охридското Езеро. Видлива беше насекаде, од центарот на Охрид, кон плажите кон Извидничкиот центар, но и во оддалечените делови на двете страни на крајбрежјето, охридската и струшката.

„Таа зелена алга ви е најдобриот показател за присуството на комуналните отпадни води. Оваа алга, кога почнав да работам пред 20 години ја немаше, камењата беа комплетно голи и чисти. Погледнете сега каде ја имате најмногу “, предупредува Златко Левков, доцент на Институтот по биологија на Природно математичкиот факултет во Скопје.

Причината за ова тој ја гледа во загадувањето на езерото кое се полни со хранливи материи, главно од отпадните води. Проблемот, додава научникот, е во тоа што кога еден вид како зелената алга почнува да вирее во видоизменетата средина, таа го зазема просторот на ендемичните видови алги. Тие се намалуваат, се истиснуваат, со тенденција да исчезнат.

А Охридското езеро се смета за еден од најзначајните водени еко-системи во светот.

„Во светот!“, потенцира биологот Левков, револтиран што многумина го игнорираат фактот дека во земјава имаме нешто толку убаво, посебно и ретко, но не го чуваме. Објаснува дека во него живеат голем број ендемични, но и таканаречени реликтни видови, познати како живи фосили, кои успеале да се задржат во истата форма повеќе милиони години и сега може да се забележат уште само во Охридското Езеро.

„Тие микроорганизми се адаптирани да живеат во точно определени услови. Ако вие условите ги промените, тие организми имаат две опции – или да се адаптираат, или да ви изумрат. Некој организам кој живеел во точно определени услови три милиони години, а вие одеднаш, за 20-30 години драстично ги промените овие услови, веројатноста дека тој ќе се адаптира е многу мала. Веројатноста дека тој ќе ви исчезне, е многу голема“, дециден е Левков.

Езерото како една голема канализација

Отпадните води кои се вливаат во Езерото се сериозен еколошки проблем. Ова е нотирано и во последните извештаи на УНЕСКО. Таму се посочува дека дури 35% од отпадните води создадени во областа Охрид – Струга не се третираат, односно директно се испуштаат во езерото. Дотраениот и недовршен колекторски систем, руинираната пречистителна станица, но и реките кои носат отпадни води во езерото, секојдневно го загадуваат едно од најстарите езера во Европа.

Замислен како лак кој го поврзува целото охридско – струшко крајбрежје, колекторскиот систем граден во 80-тите, требаше да го спаси езерото од отпадните води кои доаѓаат од канализацијата. Идејата била низ големите цевки, една во струшкиот дел, и една во охридскиот, да се собираат сите фекалии од објектите и да се одведуваат во пречистителната станица лоцирана кај селото Враништа, на 4 километри од градот Струга.

Но, како што појаснува директорот на ЈП „Колекторски систем“, Владимир Алексијоски, системот е сериозно оптоварен бидејќи во него освен фекалната, се влева и голем дел од атмосферската канализација. Дотраените цевки пак овозможиле во системот да понира водата од езерото, но и обратно. Па така, за време на пообилни дождови, место во пречистителна станица, водата од колекторот честопати се излева директно во езерото.

„Најголем проблем со колекторот во моментов е тоа што сè уште не е одвоена атмосферска од секундарна канализација. Уште во самата изградба, согласно проектот за изградба на колекторскиот систем, на неколку места системски се поставени испусти од колекторот, за во време на подигнување на нивото – дали од запушување, или од преголемо количество вода, кога заради неодделеноста на атмосферската и секундарната канализација, има излевање на вода. Но, со сигурност гарантираме, дека да, истекува вода, но не истекуваат фекалии“, појаснува Алексијоски.

Или поконкретно, не истекуваат чисти фекалии, бидејќи она што отишло од охридско-струшките тоалети во канализацијата, сега е разредено со водата која доаѓа од дождовите или од подземните води кои влегуваат во колекторската цевка. Па така, односот на чиста вода наспроти фекалии кој треба кој треба да биде 4:1, во колекторскиот систем е 11:1. Ова, појаснува Алексијоски, прави сериозен проблем и ја уништува потребната бактерија која врши разлагање на фекалијата, но истовремено генерира и големи трошоци за електрична енергија за транспортирање на отпадните води преку препумпните станици, па се до пречистителната станица кај Враништа.

Мал исчекор беше направен лани, кога се реконструираа околу 3 километри од колекторскиот систем долг скоро 40 километри.

Интервенции се правеа на најпроблематичните точки, при што се зајакнати цевките на колекторот со систем цевка во цевка, репарирани пумпите на препумпните станици, а е работено и на прочистување на секундарна канализација. Оваа реконструкција чинеше 2,4 милиони евра и заврши во август, 2020 година. Според Алексијоски, реконструкцијата значително го подобри функционирањето на колекторот.

„Ние уште лани во август побаравме дополнителни 130 милиони денари, за да продолжиме со санацијата. Годинава мислам дека со ребалансот ќе добиеме одредени средства, не во висина на она што го баравме, но мислам дека и она што ќе го добиеме е доволно за годинава да продолжиме, да го искористиме и сработиме“, вели Алексијоски.

Сепак, годинава за колекторскиот систем беа одвоени само 35 милиони денари. Со ребалансот на буџетот кој треба да биде донесен деновиве, се планираат 60 милиони денари, пари кои се далеку од доволни за реконструкција на системот.

„Она што 40 години не се одржувало, не можеме ние за година, две или три да го решиме одеднаш. Се надевам дека во наредните 5 до 8 години, дека некаде околку 80% од проблемите на колекторскиот систем ќе бидат решени,“ вели Алексијоски, кој спас сега гледа во европските фондови.

Пречистителната станица во Враништа чека реконструкција

Токму европските фондови се надеж и за реконструкција на пречистителната станица. Исто како и колекторскиот цевковод, и станицата кај селото Враништа е во незавидна положба. Нејзината реконструкција ќе чини 492 милиони денари, а е планирано да почне догодина, ако се има во предвид она што стои во Планот за управување со Светското природно и културно наследство на Охридскиот Регион  (2020 – 2029). Иако Алексијоски тврди дека сега се врши 100 процентно пречистување на водата која се доведува до неа, од здружението Охрид SOS не се согласуваат во целост со ваквите тврдења.

„Охрид SOS во март 2021 година, доби информација  од ЈП Колекторски систем дека пречистителната станица Враништа работи со само половичен капацитет поради дотраеност. Голем проблем со пречистителната станица е што во услови на врнежи се оптоварува од атмосферската вода. Тоа што е познато, е дека од 15,3 милиони метри кубни вода годишно што се преработува во пречистителна станица Враништа, околу 16% до 20% се подземни и езерски води кои некако влегле во системот. Тоа е голем проблем не само зашто пречистителната станица се оптоварува непотребно што ги зголемува трошоците, туку уште повеќе зашто чистите води се контаминираат, што е огромна загуба“, укажуваат оттаму.

И последниот извештај на Центарот за јавно здравје покажа дека мострите од водата во Црн Дрим, земени на 20 метри од испустот од пречистителната станица, се со загаденост од трета класа.

„Што е незадоволително, бидејќи тоа значи дека еутрофична, загадена вода се испушта во реката чиишто води се со повисок квалитет“, алармираат од Охрид СОС.

Фото: ДИЖС – инспекциски надзор над колекторскиот систем

Од Инспекторатот за животна средина годинава во февруари направија вонреден надзор врз излевање води во Охридското Езеро од колекторскиот систем, по пријава на политичка партија. Соопштија дека посетиле четири препумпни станици, од Канео до Подмоље. Констатирале дека иако станиците се функционални, имало прелевање на отпадните води во езерото. Причина биле дождовите, како и одведувањето на фекалните и атмосферските отпадни води во заедничка, наместо одделна мрежа.

Не биле земени мостри од водата, ама било испратено известување до Општина Охрид, за да постапат нивните комунални инспектори како надлежни за контрола на испуштање отпадни води во езерото. Иако во дописот стои дека Општината треба да го извести Инспекторатот што е направено, од Инспекторатот изоставија да ни испратат дали добиле повратен одговор.

И Радио МОФ испрати неколку прашања до Општините Охрид и Струга за проблемот со загадувањето на езерото, но до објавувањето на текстот, тие не одговорија.

„Излевањето на водите од поединечни шахти од Колекторот е прашање што бара инвестиции кои треба да ги обезбеди Владата, во чија надлежност е управувањето со колекторскиот систем. Како интервентна мерка може да се примени чистење на поедини делови од колекторот. Инспекторатот е во координација со ЈП Колекторски систем со цел ублажување на овие проблеми чиешто целосно решавање е можно со капитални инвестиции“, посочуваат од Инспекторатот во одговорот за Радио МОФ, од каде информираат дека работат со само еден инспектор за животна средина во Охрид и еден инспектор за заштита на природата во Гостивар.

Водата е одлична, ама само за капење

Од Центарот за јавно здравје Охрид вршат редовен мониторинг на водата во крајбрежјето езерото за да проверат дали таа може да се користи за капење. Годинава, како што забележуваат оттаму отстапувања во микробиолошкиот состав има само кај Кампот на извидниците.

„Квалитетот на водата во Охридското Езеро хемиски одговара на прва класа, а микробиолошки според Сл. Весник на РМ бр. 129/2016 класификацијата е ОДЛИЧНА, а плажата пред Извиднички со ДОБРА. Промената на класификацијата на езерската вода  може да се должи и на природното струење на водата, или поради испуст на септичките јами кои сами понираат или се празнат од страна на сопствениците, или поради дефект на колекторскиот систем н одредени места вдолж езерскиот брег. Плажите каде квалитетот на водата е од ПРВА и ВТОРА КЛАСА како и со класификација ОДЛИЧНА и ДОБРА можат да се користат за капење и рекреација како и за спортови на вода“, стои во известувањето од Центарот за јавно здравје.

Сепак, проблемот се јавува кај примероците од реките. Земените мостри oд Велгошка река, позната и како Грашница, одговараат хемиски на 4-та и микробиолошки на 5-та класа. Како што појаснуваат од ЦЈЗ, ова значи дека има фекални води кои директно ја загадуваат реката, како и дека повеќе години не е исчистено коритото на реката. Кај другите реки кои влегуваат во езерото има загаденост од трета класа. Прва класа е само водата на Црн Дрим на самиот испуст од Езерото. 20 метри по испустот на колекторска вода од пречистителната станица, Црн Дрим веќе има загадување од трета класа.

Така, ако тргнете на прошетка од ридот под Канео, кон Далјан, па се од Кампот на извидниците, ќе забележите десетина испусти кои се вливаат директно во езерото, на вкупно растојание од неколку стотини метри. Неретко може да се почуствува мирис на фекалии, но и да се види цврст отпад кој се влева во Езерото. Грашница се влива во овој дел на езерото. Нешто подолу, кај Извидничкиот камп пак, се влева и реката Далјан.

Биологот Трајче Талески, кој долги години работи во Хидробиолошкиот завод во Охрид, вели дека со децении сите знаат дека колекторот и реките се меѓу најголемите загадувачи, ама малку е сторено за решавање на проблемот.

„Колекторски систем за жал е еден од поголемите загадувачи. Наместо да пречистува, во моменти кога имаме поголеми врнежи, водата се испушта во езеро, и тоа во неколку точки. Една точка е кај Подмолје, втората точка е реката Далјан“, појаснува биологот споменувајќи ги најпроблематичните места.

За загадувањето од реките пак, како Грашница, Сатеска, или Коселска, сите знаат, ама ништо не преземаат, вели биологот. Во нив вели, се влеваат фекалиите од дивоградбите, од септичките јами, од индустријата…

„Значи излегува дека сите оние води кои се влеваат  во езерото се проблематични, сите место да носат чисти води, сите носат на ваков или онаков начин загадени води. И најмалото дете тоа го знае, секој градски татко, секој министер кога ќе доаѓа тука, ги знае овие точки на загадување на езерото“, дециден е Талески.

Од игла до локомотива во Охридското Езеро

Реките се сериозен проблем и за нуркачот од Аморфа, Јован Секулоски. Секое нурнување во вода, тој вади автомобилски гуми, бела техника, градежен шут. Нема што нема, револтиран е тој. Во нивното последно истражување нуркачите проверуваа што се случува во вливовите на четири реки во Езерото – Черава (кај Љубаништа), Грашница, Далјан и Сатеска. Утврдија дека загадувањето со цврст отпад кое доаѓа од нив е алармантно.

„Значи тие се директни загадувачи, тие што го носат поголемиот дел цврст отпад во езерото, затоа што поминуваат низ многу населени места и носат различни видови на цврст отпад. Обично тие вливови се најмногу тука исполнети, а потоа брановите и струите ги распоредуваат понатаму низ езерото“, вели тој.

Тие понудија и две практични решенија, во вид на мрежи или брана, кои треба да помогнат овој отпад да не заврши во езерото. Сепак се скептични кон тоа дека општините, со нивниот лимитиран буџет ќе можат успешно да одржуваат еден ваков систем. Но, забележува, не можат само нуркачите да ја вршат работат на комуналните служби.

„Алармантно е. Знаете, за почетниците и луѓето кои поминуваат покрај плажите, за нив ова се невидливи работи, барем за повеќето. Ама ние нуркачите со што се сретнуваме, е нешто страшно. Едно нешто што не можат да разберат луѓето е дека ова езеро е навистина уникатно, не само во Европа, туку и во светот, има ендемични видови флора и фауна кои постојат од неговото формирање. Луѓето треба да знаат дека ако продолжат со овој тренд на невнимавање,  и ако ги снема овие видови, тие нема да се вратат“, револтиран е нуркачот.

За биологот Талевски пак, единствената среќа е тоа што езерото волуменски е големо, па овозможува разложување на загадувањето. Затоа и вели, ова загадување во моментов не е страшно кога би го гледале како вода за капење. Но, затоа е страшно за ендемските видови.

„Ако се земе во предвид ендемизмот што го имаме, каде и мали нарушувања на животната средина може да предизвикаат значителни промени на средината, тоа може да доведе до загрозување на нивниот опстанок “, предупредува Талески.

Ќе ни требаат 1.000 години за регенерација на Езерото

Зелената алга годинава не ги одмина ниту Трпејца и Љубаништа од охридска, но и Радожда, од струшка страна. Колекторскиот систем тука никогаш не беше изграден. Најавите се дека во 2022 Радожда ќе се поврзе со колекторски систем, а за Трпејца и Љубаништа е планирано отпадните води да се пречистуваат во мали пречистителни станици, бидејќи се далеку од колекторот кој сега завршува нешто над Пештани.

План за управување со Светското природно и културно наследство на Охридскиот Регион со Акциски план (2020 – 2029)

Парите за овие проекти е планирано да бидат европски. Решавањето на канализацијата останува на општините, а целокупната реконструкција на колекторот – на државата. Талески апелира дека час поскоро мора да се реши и проблемот со реките и да не се чека да се случи хаварија, за да се реагира.

„Многу малце се користи памет во државата. Многу ретко кој го слуша Хидробилошки завод, ретко кој слуша експерти и научници и многу малку се оди на заштита на животна средина… сè додека врагот не ја однесе шегата. Е тогаш дури почнува, кога ќе се види дека има некои негативни резултати, или кога некој од надвор повисок, како што е сега УНЕСКО не ти мавне чврга по глава и рече – Свестете се, што правите, не е ова ваше, туку е на светот“, вели Талески.

И за неговиот колега од скопскиот институт по биологија, Златко Левков, состојбата е алармантна. Запрашан кои се неговите предвидувања за езерото, вели дека сега е веќе сигурен дека работите нема да одат на добро.

„Голем број на видови кои се карактеристични за Охридско Езеро ќе исчезнат. Она што ние моментално го гледаме како измени на живеалиштата на алгите, автоматски повлекува промени на живеалишта за безрбетниците (полжави, инсекти, ракчиња) , а тоа дополнително ќе предизвика промена кај рибите. Значи комплетно пореметување во еко системот ќе настане. Комплетно. Појава на видови кои никогаш не живееле во Охридското Езеро, одеднаш ќе се населат и ќе станат доминантни. Ендемичните видови, нивните популации со текот на времето ќе се намалуваат и ќе исчезнуваат. “

Охридското Езеро, додава, сега е трипати е пооптоварено од пред 70 години. Да, вели, уште е безбедно за капење, ама во никој случај не е добро од еколошки аспект.

„Охридското езеро, сега ако прекинеме (со загадувањето) ќе се врати во нормала за 1.000 години. А не прекинуваме…“ , дециден е тој.

Јасмина Јакимова

*Со овој текст, Радио МОФ се приклучува кон кампањата „Разбистри сè“, што ја спроведува Институтот за комуникациски студии и е финансирана од Британската амбасада во Скопје.

Сторијата е оригинално објавена на РадиоМОФ.